Gurung Basic Grammar, part: XI

गुरुङ आधारभूत व्याकरण, भागः ११          

   

A motto of Gurung language.

नमस्कार, म स्वतन्त्र लेखक चोग डीबी गुरुङ यहाँहरुलाई ‘गुरुङ स्कुल’को ब्लगमा स्वागत गर्दछु । संवत २०६९ सालमा प्रकाशित ‘तमू क्योए दे प्यक्ष्या’ नामक पुस्तकको सामग्रीहरुलाई केही संशोधन र परिमार्जन गरी, ‘गुरुङ आधारभूत व्याकरण, भागः ११’ शिर्षकमा ब्लग मार्फत पाठकहरु समक्ष पुनः पस्कने प्रयास गरेको छु । गुरुङ भाषाको वर्तमान अवस्थालाई नियालेर हेर्दा, बिभिन्न गाउँ र ठाउँ अनुसार स्थानीय भाषा, भाषी, भाषीका, लय, रानी, बानी र थेगोमा धेरथोर फरक हुनु स्वभाविकै हो । तर, मूल भावमा खासै अन्तर छैन । बिद्धान पाठकहरुलाई प्रस्तुत विषय वस्तुको सन्दर्भ, मर्म र भावना समय सापेक्ष रहेको भन्ने कुरा मनमा लागेमा आफन्तहरुलाई पनि शेगर गर्नु होला ।

२५. गन्ती (च्योब):

०ख्रा

१क्रि     ११च्युक्रि     २१ङ्हिच्युक्रि    ३१सोँच्युक्रि    ४१प्लिच्युक्रि 

२ङ्हि  १२च्युङ्हि  २२ङ्हिच्युङ्हि ३२सोँच्युङ्हि  ४२पिल्च्युङ्हि

३साँे   १३च्युसोँ    २३ङ्हिच्युङ्हि  ३३सोँच्युङ्हि  ४३प्लिच्युसोँ

४प्लि   १४च्युप्लि   २४ङ्हिच्युप्लि   ३४सोँच्युप्लि    ४४प्लिच्युप्लि  

५ङ    १५च्युङ     २५ङ्हिच्युङ    ३५सोँच्युङ      ४५प्लिच्युङ

६टु     १६च्युटु      २६ ङ्हिच्युटु    ३६सोँच्युटु       ४६प्लिच्युटु

७ङि   १७च्युङि   २७ङ्हिच्युङि   ३७सोँच्युङि     ४७ल्पिच्युङि

८प्रे    १८च्युप्रे      २८ङ्हिच्युप्रे      ३८सोँच्युप्रे       ४८प्लिच्युप्रे

९कु   १९च्युकु     २९ङ्हिच्युकु     ३९सोँच्युकु      ४९ प्लिच्युकु

१०च्यु २०ङ्हिच्यु  ३०सोँच्यु           ४०प्लिच्यु        ५०कुच्यु

५१ङच्युक्रि   ६१टुच्युक्रि    ७१ङिच्युक्रि    ८१प्रेच्युक्रि   ९१कुच्युक्रि

५२ङच्युङ्हि ६२टुच्युङ्हि ७२ङिच्युङ्हि ८२प्रेच्यु्िहङ ९२कुच्युङ्हि

५३ङच्युसोँ   ६३टुच्युसोँ    ७३ङिच्युसोँ    ८३प्रेच्युसोँ    ९३कुच्युसोँ

५४ङच्युप्लि  ६४टुच्युप्लि  ७४ङिच्युप्लि   ८४प्रेच्युप्लि   ९४कुच्युप्लि

५५ङच्युङ   ६५टुच्युङ    ७५ङिच्युङ     ८५प्रेच्युङ    ९५कुच्युङ

५६ङच्युटु    ६६टुच्युटु     ७६ङिच्युटु     ८६प्रेच्युटु     ९६कुच्युटु

५७ङच्युङि  ६७टुच्युङि  ७६ङिच्युङि    ८७प्रेच्युङि    ९७कुच्युङि

५८ङच्युप्रे    ६८टुच्युप्रे    ७८ङिच्युप्रे      ८८प्रेच्युप्रे      ९८कुच्युप्रे

५९ङच्युप    ६९टुच्युकु   ७९ङिच्युकु     ८९प्रेच्युकु     ९९कुच्युकु   

६०टुच्यु       ७०ङिच्यु     ८०प्रेच्यु           ९०कुच्यु        १००प्र

१००प्र        २००ङ्हिप्र ३००सोँप्र  ४००प्लिप्र  ५००ङप्र

६००ङप्र्र  ७००ङिप्र  ८००प्रेप्र   ९००कुप्र     १०००च्युप्र

२०,०००ङ्हिच्युप्र  ३०,०००सोँच्युप्र    ४०,०००प्लिच्युप्र

५०,०००ङच्युप्र     ६०,०००टुच्युप्र    ७०,००० ङिच्युप्र

८०,०००प्रेच्युप्र     ९०,०००कुच्युप्र    १००,०००च्युच्यु ।।

     

गुरुङ भाषामा लाख भन्दा माथि गन्ति गर्दा नेपाली भाषाकै अनुकुलमा गर्दा उपयुक्त हुने देखिन्छ । उदाहरणको लागि गुरुङ भाषामा अक्षरुपी १, ५०५ लेख्न पर्यो भने (च्युप्र ङप्र से ङ) लेख्नु पर्ने हुन्छ । यसको अर्थ एक हजार पाँच सय र पाँच भन्ने हुन्छ । यो (से)को प्रयोग अक्षरुपीको चलनमा मात्र गरिन्छ । यस बाहेक बिभिन्न खालको बस्तुहरुको गन्ति गर्दा पनि बिभिन्नै तरिकाले गरिन्छ । जस्तैः

१. साधारणः क्रि ङ्हि सोँ प्लि ङ टु ङि प्रे कु च्यु ।।

२. प्राँणीः क्रेखै ङ्ह्यक्लाँे सोङ्लाँे प्लिक्लोँ ङक्लोँ टुक्लोँ ङिक्लोँ ।।

३. डल्लोः तिफँु ङ्हिपुmँ सोँपुmँ प्लिपुmँ ङपुmँ टुपुmँ ङिपुmँ प्रेपुmँ कुपुmँ ।। 

४. हातले नाप्दाः तिग्रु ङ्हिग्रु सोँग्रु प्हिग्रु ङ्हैग्रु ठ्हुग्रु ङिग्रु फ्ह्रैग्रु ।।

५. आधा पाटाः तिप्लेँ ङ्हिप्लेँ सोँप्लेँ प्हिप्लेँ ङ्हप्लेँ ठूप्लेँ ङिप्लेँ ।।

६. पटकः तिखे ङ्हिखे सोँखे प्लिखे ङखे टुखे ङिखे प्रेखे कुखे ।।

        तिफार ङ्हिफार सोँफार प्लिफार ङफार टुफार ङिफार ।।

७. खेतको गराः तिब्रेँ ङ्हिब्रेँ सोँब्रेँ प्लिब्रेँ ङब्रेँ टुब्रेँ ङिब्रेँ प्रेब्रेँ कुब्रेँ ।।

८. वर्षः तिदी ङ्हिदी सोँदी प्लिदी ङदी टुदी ङिदी प्रेदी कुदी ।।

९. दिनः तिरो ङ्हिरो सोँरो प्लिरो ङरो टुरो ङिरो प्रेरो कुरो च्युरो ।।

१०. घाँसको मुठाः तिबैँ ङ्हिबैँ सोँबैँ प्लिबैँ ङबैँ टुबै ङिबैँ प्रेँबैँ कुबैँ ।।

११. भाग लाउनुः तिबँ ङ्हिबँ सोँबँ प्लिबँ ङबँ टुबँ ङिबँ प्रेबँ कुबँ ।।

१२. रुखः तिदुँ ङ्हिदुँ सोँदुँ प्लिदुँ ङदुँ टुदुँ ङिदुँ प्रेदुँ कुदुँ च्युदुँ ।।

१३. घरः तिगी ङ्हिगी सोँगी प्लिगी ङगी टुगी ङिगी प्रेगी कुगी ।।

१४. पोतेः तिशेर ङ्हिशेर सोँशेर प्लिशेर ङशेर टुशेर ङिशेर प्रेशेर ।।

१५. श्रेणीः तिशोँ ङ्हिशोँ सोँशोँ प्लिशोँ ङशोँ टुसोँ ङिशोँ प्रेशोँ ।।

१६. भैसीको बेतः तिबे ङ्हिबे सोँबे प्लिबे ङबे टुबे ङिबे प्रेबे ।।

१७. बाँसको गाँजः तिजोँ ङ्हिजोँ सोँजोँ प्लिजोँ ङजोँ टुजोँ ङिजोँ ।। 

१८. दाउराको थुप्रोः फ्हालक्रि फ्हालङ्हि फ्हालसोँ फ्हालप्लि ।।

१९. दाउराको फेराः  

२०. जोरः तिजोर ङ्हिजोर सोँजो प्लिजोर ङजोर टुजोर ङिजोर ।।

२१. गोठः तिफ्ह्रोँ ङ्हिफ्ह्रोँ सोँफ्ह्रोँ प्लिफ्ह्रोँ ङफ्ह्रोँ टुफ्ह्रोँ ङिफ्ह्रोँ ।।

२२. ठुन्कोः तिलुँ ङ्हिलुँ सोँलुँ प्लिलुँ ङलुँ टुलुँ ङिलुँ प्रेलुँ कुलुँ ।।

२३. प्रकारः तिथो ङ्हिथो सोँथो प्लिथो ङथो टुथो ङिथो प्रेथो ।।

२४. लामोः तिह्रीँ ङ्हिह्रीँ सोँह्रीँ प्लिह्रीँ ङह्रीँ टुह्रीँ ङिह्रीँ प्रेह्रीँ कुह्रीँ ।।

२५. पा ठ्होँसी गर्दाः तिफार ङ्हिफार सोँफार आदि ।। 

२६. समय (पल):

समय (पल) ।। अहिले (तोसो) ।। कहिले (खैमा) ।। कहाँ (खन) ।। अहिले (तोसो) ।। 

भरे (कोदे) ।। आज (तिनी) ।। भोलि (न्हाँगै) ।। पर्सि (रोङी) ।। निकोपर्सि (सोँज) ।।

 हिजो (तेल) ।। अस्ति (उनी) ।। बिहान (नाँस) ।। दिउँसो (थङि) ।। बेलुकी (ङेस) ।। 

राति (म्हुुइस) ।। अघि (तल) ।। अगाडि (वैसोँ) ।। पछि (लिसोँ) ।। पहिल्यै (उनिइ) ।। 

यसवर्ष (तिदी) ।। अर्को वर्ष (ख्हुरी) ।। पोहोर साल (तिङ्योँ) ।। उहिले (त्हम स्योम) ।।

सप्तह हप्ता (सद) ।। एक हप्ता (सदक्रि) ।। दस बजे (च्यु ङ्ह्यब) ।। 

साँडे दस (ङ्ह्बिँ च्यु) ।। सवा दस (तिबँ च्यु) ।। पौने दस (सोँबँ च्यु) ।। 

२७. दिशाहरु (दिशाहरु):

पूर्व (स्यार) ।। पश्चिम (न्हु) ।। उत्तर (चोँ) ।। दक्षिण (लोँ) ।। 

उत्तरपूर्व (खाँ) ।। पूर्वदक्षिण (सोँ) ।।  दक्षिणपश्चिम (खी) ।। पश्चिमउत्तर (क्हीँ) ।।

२८. दिनवारहरु (ङ्ह्यममै):

१. आइतबार (क्रिङ्ह्यम) ।    २. सोमबार (ङ्हिङ्ह्यम) ।।

३. मंगलबार (सोँङ्ह्यम) ।।   ४. बुधबार (प्लिङ्ह्यम) ।। 

५. बिहिबार (ङङ्ह्यम) ।।    ६. शुक्रबार (टुङ्ह्यम)  ७. शनिबार (ङिङ्ह्यम) ।।

नोटः दिनवारहरुलाई अन्य पुस्तकहरुमा विभिन्न तरिकाले नामाकरण गरिएको भए तापनि यहाँ ‘तुँ’को आधारमा ङ्ह्यमलाई सरलीकरण गरिएको छ । भाषा सरल भएमा प्रयोगमा ल्याउन सजिलो हुन्छ ।  

२९. महिनाहरु (कुन्दोमै):

१.पौष (तोकुन्दो) ।। २. माघ (हेँकुन्दो) ।।   ३. फागुुुण (मुकुन्दो) ।। ४. चैत (सकुन्दो) ।। 

५. वैशाख (तकुन्दो) ।। ६. जेष्ठ (ल्हुकुन्दो) ।। ७. असार (प्रकुन्दो) ।।  ८.श्रावण (च्ह्यकुन्दो) ।। 

९. भदौ (खिकुन्दो) ।।  १०. असोज (फोकुन्दो) ।।  ११. कार्तिक (चिकुन्दो) ।। १२. मङसीर (लोँकुन्दो) ।। 

नोटः गुरुङ कुन्दोलाई अन्य पुस्तकहरुमा विभिन्न तरिकाले नामाकरण गरिएको भए तापनि यहाँ ‘ल्हो’को आधारमा सरलीकरण गरिएको छ ।  

३०. नक्षेत्रहरु (कर्ममै):

दिन, वार, तिथि (ङ्ह्यम) ।। औँसी (सिव) ।।  पूर्णिमा (छैबँ) ।। सूर्यग्रहण (थङिका) ।। 

चन्द्रग्रहण (लङिका) ।। आकाश (मुँ) ।। पृथ्वी विश्व ब्रम्हाण्ड (समुँ) ।। घाम (थङि) ।। जून (लङि) ।। 

शुक्र (नम्गि) ।। राहु (हल्गि) ।। केतु (नल्गि) ।। नक्षत्र (कर्म) ।। तारा (मुँसारा) ।। तीनतारा (सोँसारा) ।। 

साततारा (ङिसारा) ।। ध्रुवतारा (क्रसारा) ।। हरिततारा (पिँसारा) ।। तारामण्डल (साराछोँ) ।। 

३१. प्रकृतिक वस्तुहरु (त्हेँसिँमै):

प्राकृति (त्हेँसिँ ।। प्राकृतिक (त्हेँसिँब) ।। समुन्द्र (मुँस्योँ) ।। नदी (स्योँ) ।। खोला (छस्योँ) ।। 

मूल (क्युसुँ) ।। वर्ष (नाँ) ।। पोखरी (ङ्ह्यो) ।। ताल (रा) ।। हावा (नमोरो) ।। आँधी (मुँमोरो) ।।  

असिना (तिस्योरा) ।। बादल (न्हाँम्स्यो) ।। तुयालो (मो) ।। सित् (पमा) ।। वज्र (नाम्रे) ।। 

कुलो (कुली) ।। छहरा (छारा) ।। पैरो (ट्वि) ।। लेक (ह्य) ।। बेसी (क्यो) ।। पाखा (प्ले) ।।   

जंगल (त्हेँ) ।।  पर्वत (सकोँ) ।। डाँडा (कोँ) ।। हिउँ (क्लिँ) ।। हिमनदी (क्लिँस्योँ) ।। 

डाँडाकाँडा (काँकोँ) ।। हिमाल (क्लिँकोँ) ।। ओडार (हु उ) ।। भीर (प्रो) ।। चट्टान (पारा) ।। 

३२. घाँसपात र रुखहरु (छितूँ दे सिँदूमै):

घाँसपात (छितूँ) ।। रुख (सिँदू) ।। घाँसकोरुख (छितूँ) ।। हरियो घाँस (पिङ्ग्य छि) ।। 

डाले घाँस (डाले छि) ।। मसै घाँस (मसैँ छि) ।। पाख्रीको घाँस (पाख्रिये छि) ।। 

सिस्नु (पोलो) ।। पुटीको घाँस (पुटिये छि) ।। बडहर (बडाल) ।। चिलाउने (क्योसिँ) ।। 

उतिस (क्यौँसिँ) ।। साल (छसिँ) ।। बाँस (ह्रीँ) ।। निगाला (म्ह) ।। लोगोतो (प्लि) ।। 

खनिया (मोको) ।। दाउरा (सिँ) ।। घाँस (छि) ।।  पराल (पराल) ।। 

पात (ल) ।। पाती (काँतूँ) ।। 

३३. पूmलहरु (टमै):

पूmल (ट) ।। कोपिला (टआमा) ।। फुल्न लागेको पूmल (सारा) ।। पूmलमाला (ट माला) ।। 

सयपत्री (सयपत्री) ।। मखमली (मखमली) ।। गोलासे (गोलासे) ।। बुगिपूmल (बुगी ट) ।। 

लालिगुराँस (पोडे) ।। सुनगाबा (सली ट) लालुपाते (लालुपाते) ।। सेतो पूmल (ताग्र्य ट) ।। 

३४. जडिबुटीहरु (मएफ्होमै):

जडिबुटी (मएफ्हो) ।। निरमसी (निरमसी) ।। विष (न्हरीँ) ।। पाँचऔले (ङप्लाँ) ।। 

लप्सी (कलाँज्यु) ।। अमेली (मिँज्योला) ।। केशरी (ओलफ्हो) ।। नागबेली (म्लोँफ्हो) ।। आदि ।

३५. ऋतु (समै): 

वसन्त (पलेब) ।। फागुन, चैत्र र वैशाख) । गृष्म (ख्रोँब) ।। (जेष्ठ, असार र श्रावण) ।

शरद (सिँब) (भदौ, असोज र कार्तिक) । शीत (खुँब) (मङ्सीर, पुस र माघ) ।

उभौली (तुर्गु) ।। (श्रीपञ्चमीदेखि नागपञ्चमीसम्म) ।

उद्यौली (मार्गु) ।। (नागपञ्चमीदेखि श्रीपञ्चमीसम्म) ।।

गुरुङ आधारभूत व्याकरण, भागः ११मा प्रस्तुत गरिएको गुरुङ भाषाको सामाग्रीहरु तपाइँलाई कस्तो लाग्यो ? कति सान्दर्भिक छ ? यसलाई कसरी परिमार्जन गर्न सकिन्छ ? लेखन शैलि र विषयगत प्रस्तुतिमा रहेका कमि कमजोरीहरुलाई बिद्धान पाठकहरुले मन खोलेर सल्लाह र सुझाव सहित प्रतिकृया लेख्नु होला । तपाइँको प्रतिकृया महत्वपूर्ण हुनेछ । लेखक ।      

चोग डीबी गुरुङ ‘तमू क्योए दे प्यक्ष्या’को लेखक हुन ।

4/2/2020

Gurung language &culture.

SHARE

Milan Tomic

Hi. I’m Designer of Blog Magic. I’m CEO/Founder of ThemeXpose. I’m Creative Art Director, Web Designer, UI/UX Designer, Interaction Designer, Industrial Designer, Web Developer, Business Enthusiast, StartUp Enthusiast, Speaker, Writer and Photographer. Inspired to make things looks better.

• 
• 
• 
• 
•