गुरुङको परम्परागत ‘भेडी गोठ’
भेडीगोठ भन्ने वित्तिकै गुरुङहरुको गाउँघर, भीरपाखा, बनजंगल, डाँडा, काँडा, संस्कार संस्कृति, धर्म, कर्मदेखि नालि बेलीसम्मका कुराहरु आउँछन् । आदिम कालदेखिनै संस्थागत रुपमा चलाउँदै आएको भेडी गोठले गुरुङहरुलाइ खाने पिउने, लाउने, ओड्ने र ओछ्याउँनेदेखि लिएर दैनिक जीवनमा प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको देखिन्छ । साँचो अर्थमा भन्नु पर्दा, भेडी गोठले गुरुङ समुदायको जीवनशैलीलाइ हुबहु चित्रण गर्दछ । तसर्थ, भेडी गोठलाइ गुरुङ समुदायमा ‘नुन, उन र सुन’को व्यवसाय पनि भनिन्छ ।
भेडी गोठको परम्परा कृषि युगको प्रारम्भबाट हुन सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । किनभने, गुरुङहरु कृषि युगमा आएपछि, खेती किसान गर्दा मलको आवश्यक हुनाले भेडा बाख्राको पालन गर्ने कार्य आरम्भ भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । खेती किसानको व्यस्त समयमा भेडा बाख्राहरुलाइ उपयुक्त चरनको अभाव महशुस भएको हुँदा, गाउँघरमा सबैले पालेका भेडा बाख्राहरु एक स्थानमा जम्मा गरेर गोठको रुपमा व्यवस्थित गर्न थालेका हुन् । गोठका लागि निश्चित व्यक्तिहरु चुनिए । गोठालो प्रमुखलाइ ‘तियाले’ भन्दछ ।
निम्न लिखित उद्देश्यहरुको आधारमा भेडीगोठ स्थापना गरिएको हुन्छ ।
१. भेडा बाख्राहरु सबै एकै ठाउँमा राख्न सकिने ।
२. चरनमा लाँदा र फर्काउँदा सजिलो हुने ।
३. असल ब्याड पाल्न सजिलो हुने ।
४. पाठा पाठीहरु हुर्काउन सजिलो हुने ।
५. मल मल्न छिठो र सजिलो हुने ।
६. उपचार गर्न छिटो र सजिलो हुने ।
७. बिक्री वितरण गर्न सजिलो हुने ।
८. गोठालोको खर्च न्यून हुने ।
९. कुकुर पालेर सुरक्षा दिन सकिने ।
१०. उभौली र उद्यौलीमा गोठ सार्न सजिलो हुने ।
भेडी गोठमा भेडा बाख्राहरु सयौँको संख्यामा रहने भएकाले घाँसिलो, पारिलो र फराकिलो चरनको आवश्यक हुन्छ । नेपालमा भेडी गोठका लागि व्यवस्थित चरन नभएकाले गोठालेहरु चिन्तित रहन्छन् । त्यसैले, भेडी गोठको चरनलाइ ‘उभौली र उद्यौली’ गरी दुइ भागमा विभाजन गरिएको हुन्छ ।
उभौली चरन भनेको चैत्रदेखि भदौ महिनासम्मको गरम मौसमलाइ भनिन्छ । यो मौसममा गाउँ घरको आसपासमा खेतीपाती गरिने भएकाले चरनको अभाव रहन्छ । त्यसैले, चैत्र महिनाको प्रथम सातादेखि उभौली जाने तयारीमा रहन्छ । चैत्र महिनाबाट गर्मिको प्रभाव बढना थालेपछि भेडाका मूली माउहरुले राति सुत्ने बेलामा उत्तरतिर मुख फर्काएर सुत्ने गर्दछन् । यसरी, अधिकांश मूली माउहरुले उत्तरतिर मुख फर्काएर सुत्न थालेपछि अब उभौली जाने समय भयो भन्ने कुराको संकेत दिन्छ । यही संकेत अनुसार तियालेले राम्रो दिन वारमा भेडीगोठलाइ उभौलीतिर सार्दै लैजान्छ ।
यसरी, गोठ सार्दै लाँदा तियालेले प्रत्येक खर्कमा भारी बिसाए पछि पूजा गर्नु पर्छ । यो पूजा गर्ने क्रियालाइ गुरुङ भाषामा ‘सिल्दोनाँब’ भनेर भन्दछ । यो पूजा गर्दा यसरी फलाक्दछन्— ह्रिसिदोओओ..... आज २०७६ साल चैत्र शुक्लपक्ष बुधवारको दिनमा म काल्सिँ तियाले भुजुङ गाँउको भेडी गोठ लिएर पात्ले खेतबाट डाँडा खर्कमा आएको छु । कोँरुँब र नम्रुँलाइ धूप, पानी र अक्षेता चढाउँछु । यो डाँडा खर्कमा बस्ने सिल्दो, नाल्दो, साक्षी, थाने, माने, देवी, देवता, देउराली, भयारी, नाग, नागिनी, ल्ह, ल्हु, भूत, प्रेत सबैलाइ धूप, पानी र अक्षेता चढाएको छु । यो धूप, पानी र अक्षेता खाएर मेरो गोठ माथि रक्षा गर्नु, दुःख विमार हटाइदिनु, जिवत नलाइदिनु, उभौली खर्कमा राम्रोसंग फलिफाप गरी दिनु भनी फलाक्दछन् । यसरी उद्यौली र उभौलीको प्रत्येक खर्कहरुमा ‘सिल्दो नाँब’ कार्य गरेपछि गोठको उन्नति र प्रगति हुन्छ भन्ने परम्परागत् मान्यता रहिआएको छ ।
यसरी, गाउँदेखि भेडी गोठको खर्क सार्दै लगेपछि भदौं पूर्णिमाको समयमा समुन्द्री सताहदेखि लगभग ३५०० मिटरको उचाइमा अवस्थित ‘नाँग’मा पुग्दछन् । रुखपात रहित नाँगमा बुगी पूmलको साथसाथै विविध प्रकारका जडिबुटीहरु ढकमक्क भएर फुल्दछन् । ती जडिबुटी मिश्रित घाँसपातहरु खाएपछि भेडा बाख्राहरुको स्वास्थ्य राम्रो र निरोगी हुन्छन् । निरोगी भएपछि धेरै बेत व्याउन सक्दछ र गोठको उन्नति प्रगति हुन्छ ।
भदौ पूर्णिमाको समयमा गाउँका रोधीँ समूहको युवा युवतीहरु दूध पोखरी नुहाउन आउँछन् । यसरी आउँदा, गोठालोहरुलाइ रोटी, रक्सी, चुरोट, सुर्ती, तमाखु, खैनी, खुर्सानी, मकैच्युरा, भट्टा आदि कोसेलीका रुपमा लगेर गोठमा बास बस्न पुग्छन् । पूर्णिमाको बिहान दूधपोखरी नुहाए पछि खिर र क्ष्युर्पी खान्छन् । दिउँसो बुगीको पूmल र डाँफे हेर्न नाँगमा पुग्दछन् । त्यहाँको स्वाच्छ वातावरणमा आनन्द मनाएपछि साँझ गोठालोहरुसंग दोहोरी गीत गाएर रमाइलो गर्ने गर्दछन् ।
भोलि पल्ट बिहानै यात्रीहरु फर्कने तयारी गर्दछन् । त्यस बखत गोठालोहरुले पनि रोधीँका युवा युवतीहरुलाइ बुगीको पूmल, क्ष्युर्पी, सल्लाको धूप, निरमसी, पाँचऔले आदि कोसेलीका रुपमा दिएर आपसी सदभाव प्रकट गर्दछन् । यसरी, रोधीँ समूहका युवा युवतीहरु र गोठालोहरुबीच मानसम्मानको खातिर कोसेली साटासाट गरेर आपसी समझदारी भात्रृत्व, मैत्रित्व र स्थायीत्व कायम गर्ने रोधीँ समूहको मौलिक परम्परा हो ।
उद्यौली चरन भनेको असोजदेखि फागुण महिनासम्मको चिसो मौसमलाइ भनिन्छ । यो मौसममा गाउँ घरका आसपासमा खेतीपाती उठाइ सक्ने भएकाले चरनको अभाव रहँदैन । त्यसैले, असोज महिनाको प्रथम सातादेखि उद्यौलीतिर झर्ने तयारीमा रहन्छ । भदौ महिनाको अन्तबाट चिसो हावा चल्न थालेपछि भेडाका मूली माउहरुले राति सुत्ने बेलामा दक्षिणतिर मुख फर्काएर सुत्ने गर्दछन् । यसरी अधिकांश मूली माउहरुले दक्षिणतिर मुख फर्काएर सुत्न थालेपछि अब उद्यौलीतिर झर्ने समयको संकेत दिन्छ । यही संकेत अनुसार तियालेले राम्रो दिनमा गोठलाइ उद्यौलीतिर झार्दै ल्याउँछन् ।
भेडाबाट उद्यौली र उभौली गरी दुइ पटक उन प्राप्त हुन्छ । उनबाट ओड्ने बक्खु र ओछ्याउने राडी बनाइन्छ । बक्खु र राडी गुरुङ समुदायमा अत्यन्तै मुल्यवान वस्तु मानिन्छ । राम्रो नराम्रो जुनसुकै पारिवारिक वा सामाजिक काममा पनि यसको प्रयोग गरिन्छ ।
भेडा बाख्राको मल अति उत्तम हुन्छ । उत्तम मलको प्रयोगबाट खेतीपातीहरु पनि राम्रो भएकाले जीविका चलाउन सजिलो हुन्छ । यसबाट आर्थिक स्तर वृद्धि भएर उन्नति, प्रगति र समिृद्ध हुन्छ । गोठमा दुहुना भेडा बाख्राहरुको संख्या धेरै हुने भएपछि प्रशस्त मात्रमा दूध ध्यु प्राप्त हुन्छन् । भेडा बाख्राको दूध, ध्यु, क्ष्युर्पी र कुराउनी असाध्यै तिक्खर र पोसिलो हुने भएकाले गुरुङ समाजमा यसको खपत राम्रो हुन्छ ।
गुरुङ समाजमा चाड पर्वहरुका साथै परम्परागत सामाजिक संस्कार र मान्यताहरु पनि छन् । जस्तैः कुल पूजा, कुर्सीँ र पितृकार्य ‘पए’ आदि । गुरुङहरुको कुलपूजा ‘फैलु’ गर्दा, छतौरी भेडाले पूजा गर्नु पर्छ । यो पुरानो चलन हो । तर, आज भोली अधिकांश गाउँहरुमा यो चलन लोप भइसकेका छन् । यसैगरी, चोरी विवाहमा प्रथम पटक ससुराली मान्नका लागि ‘कुर्सि’मा सौगात लिएर जाँदा पानी पुगेको भेडाको साँड अनिवार्य रुपमा लिएर जानु पर्छ । यो चलन अझै विद्यमान छ ।
भेडा बाख्राहरुलाइ जंगली जीवतहरुबाट खतरा नहोस भन्नाका लागि ४, ५ वटा भोटे कुकुरहरुलाइ राम्रो खान्की र तालिम दिएर पाल्दछन् । कुकुरसंग शुक्ष्म गन्ध लिन सक्ने शक्ति भएकाले जंगली जीवतहरु नजिकै भएको संकेत पाउँनसाथ भुक्दछन् । कुकुरको संकेत अनुसार गोठालोहरु पनि त्यतै गएर हह होहो गरेर सुसेलो हाली आवाज दिने गर्छन् । यसरी गोठालो र कुकुरको आवाज सुनेपछि जीवतहरुले नोक्सान गर्न सक्दैनन् ।
भरखर व्याएका पाठा–पाठीहरु माउसंगै चरनमा जान सक्दैन । त्यसैले, ती पाठा–पाठीहरुलाइ गोठमै भकारीले बारेर राख्दछन् । दुइवटा कुकुरहरु त्यसलाइ कुरेर गोठमै बस्छन् । बाँकी कुकुरहरु भेडा बाख्राहरुसंगै सुरक्षाको निम्ति अगाडि पछाडि हुँदै चरनमा जान्छन् । बेलुकि भेडा बाख्राहरुको निगरानी गर्दै फर्कन्छन् । भेडी गोठको कुकुरले गोठालोको निर्देशन मात्र पालन गर्दछन् । अरुले लाठी मुङग्रा गरेर बल प्रयोग गरेमा सिधै झम्टिन आउँछन् । यसरी झम्टिन आउँने भेडी गोठको कुकुरको विशेषता हो ।
गोठमा भएका भेडा बाख्राहरु मध्ये कम्तिमा २५ प्रतिशत तियालेको व्यक्तिगत हुन्छ । बाँकी भाग गाउँलेहरु सबैको धेरथोर मिसिएका हुन्छन् । उनको सहयोगीका रुपमा ४, ५ जना ठिटाहरु हुन्छन् । ती ठिटाहरुले गोठमा परिश्रम गरे वापत तियालेले वर्षमा एक एक वटा भेडाका छतौरा व्याडको रुपमा दिन्छन् । सहयोगीहरुले यही व्याडबाट बडिबढाव गर्दै उन्नति प्रगति गर्दछन् ।
असोज महिनाको प्रथम साता उद्यौली झर्दै भेडी गोठ गाँउको आसपास आइपुगेको हुन्छ । त्यही समय ‘खेमानाँब’ पर्व आउछ । गाउँले र व्यवसायीहरु गोठमा खसी, बोका र साँडहरु लिन आउछन् । यस समयको विक्री वितरण गोठाको लागि महत्वपूर्ण रहन्छ । यस बाहेक जडिबुटीबाट पनि आय अर्जन गर्दछन् । भेडी गोठबाट केही बेफाइदहरु पनि छन् । भेडा बाख्राहरुले कलिला टुसाहरु सबै खाएर सिध्याउछन् । टुसा हुर्कन नसकेपछि जंगल पात्लो हुँदै जान्छ । यसबाट पर्यावरणको समस्या हुन सक्ने कुरालाइ नकार्न मिल्दैन ।
खोरन्ड भनेको भेडा बाख्राहरुको खुट्टाको कापोमा लाग्ने एकदमै नराम्रो सरुवा रोग हो । यो रोग लागेपछि खुट्टाको कापो सडेर वा पाकेर झर्छ । झरे पछि भेडा बाख्रा सखाप हुन्छ । त्यसैले, खोरन्ड आएको शंका हुने वित्तिकै त्यसलाइ गोठबाट टाढा राखी उपचार गरिन्छ । यो रोग प्रायः गर्मीको मौसममा मात्र हुने भएकोले यस समय गोठालोहरु सजग भएर बस्दछन् । आज भोलि गुरुङहरुले आफ्नो किलो थलो छाडेर अवसरहरुको खोजीमा सहरमुखी हुन थालेपछि गाउँ घर पात्लियो । परम्परादेखि संस्थागत रुपमा चल्दै चलाउँदै आएको भेडी गोठको अवस्था पनि न्यून हुँदै आयो । समयको माँग अनुसार भेडीगोठलाइ आधुनिकीकरण गरेर पनि सञ्चालन गरेका छन् । यसबाट बजारको माँग अनुसार मासु र उनको पुर्ति भएकाले आर्थिक उन्नति गर्न सफल भएका छन् ।
परम्परादेखि संस्थागत रुपमा चलाउँदै आएको भेडीगोठले गुरुङको सामाजिक अवस्थालाइ राम्रोसंग प्रतिविम्ब गर्दछन् । भेडी गोठले गुरुङहरुको दैनिक जीवनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएकाले यो व्यवसाय गुरुङ समुदायमा सम्मानित दृष्टिकोणले हेर्ने गरिन्छ ।
लेखक चोग डीबी गुरुङ भाषा, साहित्य, संस्कृति र बुद्ध दर्शनको विद्यार्थी हुन् ।
12/17/2019
Hi. I’m Designer of Blog Magic. I’m CEO/Founder of ThemeXpose. I’m Creative Art Director, Web Designer, UI/UX Designer, Interaction Designer, Industrial Designer, Web Developer, Business Enthusiast, StartUp Enthusiast, Speaker, Writer and Photographer. Inspired to make things looks better.
Dhanya baad sir bheda bakhra bare aitihasik janakaari ko lagi.
जवाब देंहटाएं