Oral history of Gurung, part: IV.

गुरुङको मौलिक इतिहास, भागः ४

गुरुङको श्रुतिवेद (प्यताँ ल्हुताँ)को आधारमा आधारति मौलिक इतिहास

लमजुङमा घले राजाको उदय ।

गुरुङहरुको आदिम वासस्थल ‘ख्होल–सोँ–थर’ विस्थापित भएपछि ‘ख्याल्बो रोजा उपनाम रहेको पर्सै ख्ह्ले (क्ले) परसुराम घले’ले आफुसंग मनपेट मिलेका भारदारहरुलाइ लिएर लमचुँ १० थर डाँडामा आए । त्यहाँ रमाइलो चउर र पानीको स्रोत पनि नजिकै भएकोले त्यही राज्य स्थापना गरे । घले राजाले आफ्नो राज्यको नाम ‘लमचुँ’ र राजसभाको नाम ‘नालछाँेज’ नामकरण ग¥यो । मन्त्रीलाइ ‘ख्याल’ भन्ने पद दियो । गुरुङको माउ भाषामा राजालाइ ‘ख्याल्बो, ‘म्रुँ’ र मन्त्रीलाइ ‘ख्याल’ वा स्योँली भन्दछन् ।

घले राजाको शासनकालको बारेमा लिखित दस्ताबेजहरु खासै प्राप्त नभए तापनि वंशवलीमा तमूहरुको आदिम राजधानी ‘ख्होल–सोँ–थर’को पतन १५औँ शताब्दीको मध्यमा भएको भनिएको छ । ख्होल–सोँ–थरको पतन भए पछि लमजुङमा कालु शाहको उदय भएको देखिन्छ । त्यसैले, वंशवलीको आधारमा विक्रम संवत १५५३—१५६७ रहेको देखिन्छ । गुरुङको ‘प्यताँ ल्हुताँ’ अनुसार राजा रानीबाट नयाँ संस्कारको थालनी वसन्त ऋतुमा गर्ने गरिन्छ । त्यसैले, उपरोक्त समय र सन्दर्भहरुलाइ विश्लेषण गरी हेर्दा, लमजुङमा घले राजाको राज्याभिषेक विक्रम संवत १५५३ साल वैशाख १२ गते भएको तर्कसंगत देखिन्छ ।

घले राजाले दक्षिणदिशाबाट हुन सक्ने खतराको निगरानी गर्न ‘स्याक्र्यु’मा स्थापित जनज्योति हायरसेकेन्डरी स्कूलको दक्षिणपट्टीको डाँडामा सुल भन्ने मन्त्रीलाइ कोट बनाउन आदेश गरे । कोट बनाउँदै गर्दा, मन्त्री भीरबाट खसेर मृत्यु भएकोले कोटको नाम पनि सुलकोट रहन गएको भन्ने जनश्रुति रहेको छ ।

कोटको सुरक्षाको निम्ति बनाइएका खाल्डो र डल्लो ढुंगाहरुको अवशेष अझै पनि बाँकी छ । कोटको नजिकैको एउटा चिलाउनेको रुखको टुप्पोमा एकपाटे झाँतो भुरन्डिरहेको छ भन्ने बुढापाकाहरुको भनाइ रहेको थियो ।

सुलकोटबाट बिम्दा बेशी, गाउँशहर, ज्र्याखाँ, बाख्रेजगत, सितले स्वारा, दोसाँद र हाँडी खोलासम्मका गतिविधिहरु स्पष्टसंग निगरानी गर्न सकिन्छ । मौसम राम्रो भएको बेला साँझ पख त्यहाँबाट पोखरा बजारमा झलमल बत्ति बलेको दृश्य देख्न सकिन्छ ।

परसुराम राजाको खजे भन्ने भाइ थिए । राज्यसत्ताको सवालमा खचपच भएपछि खजे घले तुर्लुङमा गइ नयाँ कोट स्थापना गरी घलेबाट ‘दुरा’को उपनामबाट स्वतन्त्र रुपमा रजाइँ गरेर बसे । उनलाइ दाजुको राज्य विस्तारको अभियान मन परेको थिएन । त्यसैले, चिसंखुका घिमिरे बाहुनहरुसंग मिलेर भिरकोटको राजा मिर्च खाँ (कुलमण्डल) भन्ने जसबम शाहको जेठो छोरा कालु शाहलाइ बोकी ल्याइ तुर्लुङकोटमा राजा स्थापना गरे तर घले राजाको सिकारी फौजले कालु शाहलाइ मारिदियो । कालु शाह मारिएपछि दुरा र घिमिरे बाहुनहरुले दोस्रो पटक उनका साहिला छोरा यशोब्रम्ह शाहलाइ ल्याए ।

हिजो लमजुङमा रजाइँ गर्ने राजा परसुराम घलेले सिकार खेल्ने निहुमा कालु शाहको हत्या ग¥यो । त्यसैले, उनको भाइ यशोब्रम्ह शाहको घले राजासंग नराम्रो इबी थियो । घले राजालाइ सिध्याउने कपट उद्देश्यले यशोब्रम्ह शाहले घले राजासंग शान्ति संझौताको प्रस्ताव गरे । जनहितका लागि घले राजाले शान्ति संझौताको प्रस्ताव स्वीकार गरे ।

अन्तमा, लमजुङ जिल्लाको सदर मुकाम बेसिशहरदेखि उत्तर दिशातिर मस्र्याङदी नदीको किनारै किनार खुदी बजारतिर जाने बीच बाटोमा लामा गाउँबाट पूर्वतिर बग्ने भलमखोला र मस्र्याङदी नदीको दोभान ‘माले बगरमा’ शान्ति संझौताको स्थान तोकियो । शान्ति संझौतामा निशस्त्र उपस्थित हुने शर्त पनि दुबै राजाबाट स्वीकार भयो । विक्रम संवत १५६७ जेष्ट १० गते पूर्णिमाको दिनमा दुबै राजाहरु आ–आफ्ना सेना सहित उपस्थित भए । शान्ति संझौताको प्रस्तावमा छलफल भयो । छलफलबाट कुनै निर्णय हुन नसकेपछि छलकपटमा निपुण भएका शाह राजाका सेनापतिले रातिनै बालुवा मुनि लुकाएर राखेका हतियारहरु झटपट निकालेर परसुराम घलेलाइ गिँडाइ दिए । यसरी, शाान्ति संझौताको नाउँमा पूर्व नियोजित षड्यन्त्र भएको हुनाले १४ वर्ष शासन गरेपछि लमजुङमा घले राजाको पतन भयो ।

घले राजाको पतन भएपछि उक्त स्थान घले गाउँको नाउँबाट परिचित भए । हालः घले गाउँमा आन्तरिक पर्यटनको विकास गरिएको छ । सो विकासमा ख्होलसोँथर गाउँपालिकाको प्रमुख श्री प्रेम घलेको योगदान प्रशंसनिय रहेको छ ।

रानी यमावतीले राजा गिँडिएको खबर पाएपछि थालमा दूध हाली आफ्नो दिव्यशक्तिद्धारा राजाको अवस्था हे¥यो । त्यसरी हेर्दा, रानीले दूधमा रगत जमेको देखेपछि राजाको मृत्यु भैसकेको विश्वास भयो । त्यसपछि आफ्नो राजदरबारमा भएका चल अचल धनसम्पत्तिहरु मन्त्रीलाइ र नाबालक बरसु घलेलाइ धाइ आमासंग सुम्पेर आफुले गरेको वाचावन्धन अनुसार माले बगर पुगि राजासंगै सती जाना चित्तामा बसिन् ।

राजाको मृत शरीर आगोले भष्म ग¥यो । तर, रानीलाइ आगोले छोएन । नछोएपछि मेरो मृत्यु कहाँ छ भनेर नजिकैको मस्र्याङदी नदीमा पसिन् । तर, नदी पनि थपक्क जम्यो । किनभने यमावतीको दिव्यजन्म भएकीले आगोले नपोल्न, हुरीबतासले नउडाउँने, पानीले नबगाउँने र अमर हुने वरदान प्राप्त थियो । त्यसैले, आफ्नो मृत्यु खोज्न जंगल पसिन् । त्यसपछि कुसुण्डी भइन् । रानी यमावती भलम दोभानमा सती गएकीले त्यस स्थानलाइ ‘सतीघाट’ पनि भन्दछन् । त्यहीबाट गुरुङ संस्कृतिमा गीतिकाव्य ‘घाँटु’को जन्म हुन्छ ।

घले राजा मारिएको एक महिना पछि पुनः संझौता गर्न गाउँशहर दरबारमा बोलायो । नजाँउ भने कसरी नजाने ? जाँउ भने कसरी जाने ? घले राजाको मन्त्रीहरु धर्म संकटमा प¥यो । नालछोँज ग¥यो तर कुनै निर्णय हुन सकेन । अन्तमा, पुरुख्यालको नेतृत्वमा कबुख्याल, सबुख्याल र कोकेख्याल गरी चार जनाको टोली संझौता गर्न गयो ।

गाउँशहर दरबारमा संझौता भयो । “हिजो घले राजाले मेरो दाजु कालु शाहलाइ मारे । मैले घले राजालाई मारँे । अब हामीहरु झगड गरेर बस्ने कि मिलेर बस्ने ? तिमीहरुले धर्म संझेर भन्नु,” यशोब्रम्ह शाहले भन्यो ।

उप्रान्त हामीहरु आपसमा मिलेर बस्नु पर्छ । तर, “गुरुङको क्षेत्र र गाउँहरुमा हाम्रै शासन चलाउँनु पाउनु पर्छ । ‘खेमानाँब’ पर्वमा शाह राजाले परसु घलेको प्रतिनिधिबाट टीका थाप्नु पर्छ । हामी शाहलाइ टीका राजा दिन्छौं,” पुरुख्यालले भन्यो ।

पुरुख्यालको कुरा तर्कसंगत छ । राजाको “नीति गुरुङ थिति” । “बिर्ता मेरो सिर्दो तिम्रो” । उप्रान्त तिमी गुरुङहरुले आ–आफ्नो क्षेत्र र गाउँहरुमा अमाली, जिमाली, द्धारे, डिठा, बैदार र उमराको पदग्रहण गरी शासन चलाइ रजाइँ गर्नु, शाह राजाले भन्यो ।

यसरी, शाह राजा र पुरुख्यालकोबीचमा गाउँसहर दरबारमा संझौता भएकाले गुरुङको क्षेत्र र गाउँहरुमा गुरुङकै थिति अनुसार शासन चल्यो । गुरुङको क्षेत्र भित्र बसोबास गर्ने गैर गुरुङहरुले पनि गुरुङकै थिति भित्र बस्न बाध्य भए । गुरुङ गाउँहरुमा यो थिति विक्रम संवत २०३९ सालसम्म कायमै थियो । गुरुङ गाउँहरुमा प्रचलित स्थानीय स्वायत्त र आत्म निर्णयको अधिकार विक्रम संवत २०४० सालको नयाँ नापीले हरण ग¥यो ।

परसु घलेको नाति दानु घलेले एउटा समुहको नेतृत्व गर्दै लिगलिग गइ घले राज्य स्थापना गरे । दानु घलेको राज्यलाइ ‘लिगलिग कोट’ भन्दथे । ‘खेमानाँब’ पर्वको पूmलपातीको दिनमा चेपे खोलाको तिरदेखि लिगलिग कोटसम्म दौड प्रतियोगिता हुन्थ्यो । दौडमा प्रथम हुने व्यक्ति त्यस वर्षको राजा हुने घले परिवारको परम्परा थियो ।

यशोब्रम्ह शाहको नरहरि, द्रव्य र नरपति शाह भन्ने तीन छोराहरु थिए । नरहरि शाह गाउँशहरको राजा भए । राजपण्डितको अनुसार द्रव्य शाहको चिनामा पनि राजा हुने योग छ भनेको हुनाले उनी पनि राजा हुने दाउमा थिए । लिगलिग कोटको घले राज परिवारमा ‘खेमानाँब’ पर्वको पूmलपातीको दिन प्रत्येक वर्ष चेपे खोलाको दोभानदेखि कोटसम्म दौड प्रतियोगिता हुन्छ । प्रतियोगितामा प्रथम हुने व्यक्ति त्यो वर्षको राजा हुन्छ भन्ने कुरा द्रव्य शाहले थाहा पाएपछि प्रतियोगिता हुने दिनमा घलेहरुलाइ निमास पार्ने षड्यन्त्रको तयारी ग¥यो । सो मुताविक प्रतियोगिता हुने मौकामा गौडा गौडामा ढुकेर बसेका शाहका मतियारहरुले निशस्त्र भएर प्रतियोगितामा भाग लिइरहेका घलेहरुलाइ एक एक गरेर गिँडाए । घलेहरु निमास भएपछि द्रव्य शाह कोटमा गएर राजा भएको घोषणा ग¥यो । यसरी, लिगलिग कोटको घले राजालाइ शाहको षड्यन्त्रकारी आक्रमणले निमास पारे ।

लिगलिग कोटमा घले राज परिवारलाइ षड्यन्त्रपूर्ण ढंगले निमास पारिए पछि बाँकी बचेका परिवारले शाहको शासन स्वीकार गरे । तर, प्रतियोगितामा भाग लिइरहेका सदस्यहरु मध्ये समर घले मात्र शाहको कुटिल चालबाट उम्कन सफल भए । उनी आत्मा स्वाभिमानी र महत्वाकांक्षी थिए । त्यसैले, शाहको शासन स्वीकार नगर्ने भनी उनका सर्मथकहरु लिएर ‘खोर्ला’ भन्ने स्थानमा स्वतन्त्र घले राज्य स्थापना गरे ।

गोर्खा जिल्लाको उत्तरी भेगमा अवस्थित बारपाक गाउँ गोर्खा जिल्लाको सबैभन्दा ठूलो बस्ती भएको गाउँ हो । ठूलो बस्ती भएकोले सामाजिक समस्या पनि धेरै भयो । आपासमा द्धन्द र मनमुटाव भएपछि समस्याको समाधान गर्नका लागि एक पक्षले ‘खोर्ला’का राजा चंकेल घलेलाइ लिन गए । चंकेल घले बारपाक आएर समस्या समाधान गरेपछि त्यही रजाइँ गरे ।

गोर्खाका राजा पृथ्वीनारायण शाहको उदय भएपछि गोर्खाको राज्य बिस्तार अभियान सुरु हुन्छ । यस अभियानमा सबभन्दा पहिले मान्द्रे भन्ने स्थानमा राजा चंकेल घलेलाइ मारेपछि घलेका सेना र शाहका सेनाबीच बालुवाटारमा संझौता भयो । संझौता हुँदा, दुबै पक्षले भाते जाँड खाए । भातेजाँड खाँदा घलेका सेनालाइ सम्मान गर्ने भनी डबगामा दिए । शाहका सेनाले टपरामा खाए । टपरामा खानेको जाँड सबै भुइमा चुहिए । डबगामा खानेहरु जाँडले माते । मातेको अवस्थामा घलेको सेनाहरु सबै मारिए । यसरी छलकपट गरी घले राजा र उनका सेनाहरुलाइ मारेपछि बारपाक क्षेत्र गोर्खा राज्यमा गाभिए । यसरी नेपालको इतिहासमा घले राजाको पतन भयो ।

चोग डीबी गुरुङ तमू क्योए दे प्यक्षयाको लेखक हुन् ।

12/09/2019

Milan Tomic

Hi. I’m Designer of Blog Magic. I’m CEO/Founder of ThemeXpose. I’m Creative Art Director, Web Designer, UI/UX Designer, Interaction Designer, Industrial Designer, Web Developer, Business Enthusiast, StartUp Enthusiast, Speaker, Writer and Photographer. Inspired to make things looks better.