शाक्य संघमा संकटकालः (गृह त्याग)
 |
| Renunciation of Siddhartha Gautama. |
नमस्कार, यो बुद्ध वचन बाचन कार्यक्रम हो । म कार्यक्रम प्रस्तोता चोग डीबी गुरुङ यहाँहरुलाई हार्दिक स्वागत गर्दछु । वास्तवमा म बुद्ध धर्मको आचार्य, खेन्पो, लामा, उपासक केही पनि होइन । बुद्ध दर्शनको विद्यार्थी मात्र हुँ । अध्ययनको क्रममा आफुले जाने बुझेको कुराहरु सबैलाई बाँटन मात्र खोजेको हुँ । आजको तेस्रो श्रंखलामा शाक्य संघमा संकटकालको घोषणा, सिद्धार्थको गृह त्याग किन र कसरी भयो भन्ने बारेमा संक्षिप्त बाचन गरिने छ । बोधी मित्रहरुलाई कार्यक्रम चित्त बुझ्दो भएमा आफन्तहरुलाई पनि शेयर गर्नु होला । आजको तेस्रो श्रृंखला शाक्य संघमा संकटकालको घोषणा भएको मूल विषयबाट उठान गरिनेछ । यो बुद्ध वचन बाचन कार्यक्रम हो ।
गृष्म ऋतुको प्रचण्डा गर्मी थियो ।
रोपाइँको समय भएकोले रोहिणी नदीको पानीको बाँडफाँडको सवालमा शाक्य र कोलियाहरुबीच मतभेद भयो । दुबै पक्षमा हातापात भएर कैयौँ किसानहरु घायल भए । यस बिवादलाई सुल्झाउनका लागि सेनापतिले विशेष अधिवेशन बोलायो र कोलिया विरुद्ध युद्ध गर्ने प्रस्ताव गर्यो । यदि कसैलाई प्रस्तावमा विरोध भए आफ्नो मन्तव्य दिन सक्दछ, सेनापतिले भन्यो ।
‘म यो प्रस्तावको विरोध गर्दछु,’ सिद्धार्थले भन्यो ।
‘किन, के कारणमा बिरोध,’ सेनापतिले कट्केर सोध्यो ।
किनभने, कोलियाहरुसंग युद्ध गरेर एक पटक समाधान खोज्न सकिन्छ । तर, यसबाट सधैका लागि वैरभाव समाप्त हुँदैन । आजका कमजोर कोलियाहरु भोली बलवान हुन सक्दछ । आपासमा द्धन्द भए पछि जनधनको क्षति हुन्छ । रगतको खोलो बग्दछ । यस्तो अवस्थाबाट समृद्ध कपिलबस्तुको पतन हुने निश्चित छ । त्यसैले, युद्ध आरम्भ गर्नु भन्दा पहिले एक पटक कोलियासंग शान्ति संझौताको प्रस्ताव गर्नु उपयुक्त हुन्छ, सिद्धार्थको सुझाव थियो ।
राजकुमार सिद्धार्थको सुझाव अनुसार कोलियाहरुसंग युद्ध वा शान्ति संझौता कुन चाहि प्रस्ताव उपयुक्त हुन्छ भनी शाक्य संघमा मतदान भयो । मतदानमा युद्धको पक्षमा बहुमत देखियो । सेनापतिको प्रस्तावको विरुद्धमा कसैले पनि मतदान गर्ने शाहस गरेन ।
भोली पल्टा फेरी संघको अधिवेशन बस्यो । कोलियाहरु विरुद्ध युद्ध गर्नका लागि २० वर्षदेखि ५० वर्षसम्मका शाक्य पुरुषहरु र शाक्य सर्मथक मित्र शाक्तिहरुलाई अनिवार्य सैनिक सेवामा सामेल हुनका लागि संघमा मतदान गर्न सेनापतिले प्रस्ताव गर्यो ।
सिद्धार्थले फेरी पनि प्रस्तावको विरोध गर्दै, विपक्षमा मतदान गर्न अपील गर्यो । राजकुमार सिद्धार्थले थप तर्क दिँदै भन्यो— ‘म यो अनिवार्य सैनिक सेवाको फेरी पनि विरोध गर्दछु ।’ किनभने, यो प्रस्ताव शाक्यहरुको दीर्घकालिन हितमा छैन । त्यसैले, म यो सेवामा सहभागी हुँदैन । दीक्षान्तको समयमा मैले लिएको सपथको पनि पूर्ण स्मरण छ । त्यो सपथ शाक्यहरुको हित, समाजिक समृद्धि र कपिलबस्तु राज्यको सुरक्षाको सवालमा थियो । कसैको विरुद्धमा युद्धको लागि थिएन । युद्ध अन्तिम विकल्प हो । युद्ध भए पछि पूर्णरुपमा बिभाजन हुन्छ । रक्तपात हुन्छ । जनधनको ठूलो क्षति हुन्छ । युद्धमा बीरगति प्राप्त गरेका सैनिकहरुको आश्रित परिवारका लागि भरण पोषण गर्ने राज्यको जिम्म हुन्छ । त्यसैले, त्यो भन्दा पहिले अन्य मार्गहरुको पनि उपयोग गर्न अनिवार्य देखिन्छ । अर्को कुरो, यो बिकराल अवस्था कोशल नरेशको जानकारीमा पुगे पछि शाक्य संघको स्वतन्त्रता र संधीया अधिकारमा थप कटौती पनि हुन सक्ने चेतवनी दियो ।
हिजोसम्म उनको पक्षमा मत दिएका समर्थकहरुले पनि सेनापतिको विरुद्ध मतदान गर्दा, हुन सक्ने भयबाह परिस्थितिको कारण मौन समर्थन दिए । परिणाम, राजकुमार सिद्धार्थ गौतम अल्पमतमा परे ।
सिद्धार्थले संघको नियम, दीक्षान्तको सपथ र अधिवेशनको बहुमतको अवहेलन गर्यो । त्यसैले, उनलाई पाँचवटा बिकल्प मध्ये एउटा बाटो रोज्न चेतवनी दिन्छु, सेनापतिले ठाडो आदेश दियो ।
१. अनिवार्य सैनिक सेवामा सहभागी ।
२. फाँसीको सजय ।
३. देश त्याग ।
४. परिवारलाई सामाजिक बहिस्कार ।
५. सम्पत्तिको सर्वस्वहरण ।
राजकुमार सिद्धार्थले शाक्य संघको नियम विपरित आचरण गरेको हुनले उनको विरुद्ध यो पाँचवटा बुँदामा ‘पक्ष र विपक्ष’मा मतदान गर्न संघलाई अनुरोध गर्यो । संघले बहुमत दियो ।
अब राजकुमार सिद्धार्थ गौतमको लागि एउटा विकल्प रोज्नु बाहेक अरु मार्ग थिएन ।
राजकुमार सिद्धार्थले संघलाई सम्बोधन गर्दै भने— ‘शाक्य संघका प्रमुख सेनापतिज्यू, मान्यजन गुरुवरहरु र सभासदहरु, शाक्य संघले सर्वसम्मतबाट पारित गरेका प्रस्तावमा मेरो कुनै संक छैन ।’ बिकल्प नं १बाट उत्पन्न भएको समस्याको मूल जड म हो । मेरो कारणबाट परिवारलाई कुनै हानी नोक्सानी र अपमान भएको सहन गर्न सक्दैन । त्यसैले, बिकल्प नं २ र ३मा मतदान होस, राजकुमारले पुनः अनुरोध गर्यो ।
राजकुमार सिद्धार्थको अनुरोध अनुसार बिकल्प नं २ र ३मा मतदान भयो । बिकल्प नं ३मा बहुमत देखिएकोले राजकुमार सिद्धार्थ गौतमले ‘देश त्याग’ गर्ने अनिवार्य सर्त भयो ।
‘हे शाक्य संघ,’ म लामो समयदेखि यही चिन्तामा थिए कि भोग बिलासमा असक्त भएका मानिसले संसारिक त्याग कसरी गर्ने ? तर, आज शाक्य संघमा शक्ति संघर्ष र आपासी मतभेदका कारण मेरो चेतना खुल्यो । अब मेरो सही मार्ग प्रशस्त भएको छ । यस अर्थमा शाक्य संघलाई धन्यवाद दिन चहान्छु । साथै संघलाई बिश्वास दिलाउन चहान्छु कि बिकल्प नं ३ अनुसार एक हप्ता भित्र देश त्याग गर्ने छु । तर, मैले कपिलबस्तु राज्यको सीमाना पार नगरेसम्म कोलिया बिरुद्ध युद्धको घोषणा नहोस् । किनभने, मेरो मतको कारणले शाक्य संघलाई कुनै बाधा नहोस, राजकुमार सिद्धार्थले तर्क प्रस्तुत गर्दै, अनुरोध गर्यो ।
राजकुमार सिद्धाथ गौतमको तर्क सर्वमान्य छ, सेनापतिले भन्यो र शाक्य संघले पनि त्यही अनुसार अनुमोदन गर्यो । यसरी, कपिलबस्तु राज्यको शाक्य संघमा अहंकारी राजनीतिक तनाव, व्यक्तिगत स्वार्थ, शक्तिको दुरुपयोग र अज्ञानताका कारण विशेष अधिवेशन दुःखद मोडमा समाप्त भयो ।
राजकुमार सिद्धार्थको यस प्रकारको अप्रत्यसित निर्णयबाट राजा शुद्धोधन, यशोधरा, परिवारजन, कुलगुरु, उनका सहयोगीहरु र कपिलबस्तुवासी अत्यन्तै दुःखी भए । तर, यस घट्नाबाट देवदत्त र उनका मतियारहरु सर्वशक्तिमान भएर उदाए । अब कुमार देवदत्त बाहेक शाक्य कुलमा युवराज हुने अरु उम्मेदवार थिएन । राजकुमार सिद्धार्थ गौतमलाई नियोजित ढंगबाट देश त्याग गर्न बाध्य बनाउने षड्यान्त्रमा सफल भएकोमा उनका मतियारीहरुले भोजभतेर खाइ खुसियाली मनाए । राजकुमार सिद्धार्थ गौतमले देश त्याग गर्ने सवालमा प्रवज्य ग्रहण गर्ने बाहेक अरु कुनै बिकल्प थिएन । त्यसैले, माता, पिता, कुलगुरु, यशोधरा सबैलाई सान्तवना दिए । प्रिय यशोधराले केही अप्ठेरो पार्ने पो हो कि, भन्ने मनमा शंक थियो । तर, उल्टै राहुलको पालन पोषणमा तपाइँले कत्ति पनि चिन्त लिनु पर्दैन । तपाइँको मूल उद्देश्य नै ‘बुद्धत्व’ प्राप्त गर्नु हो । ‘बुद्धत्व’ प्राप्त गरे पछि सत्यको ‘अमृत वचन’ सुनाउन वापस आउने वचन दिनु होस, यशोधराले मन दह्रो गरी भनिन् ।
‘हे यशो, तिम्रो वचन पुरा हुने छ ।’ यो संसारमा मानिस मरे पछि उनको सम्पत्तिको उत्तराधिकारी हुने धेरै हुन्छन् । तर, पुण्यको उत्तराधिकारी पाउन अत्यन्तै कठिन छ । म त्यसैको खोजिमा जादैछु, सिद्धार्थले भने र बिदा भए ।
यसरी, शाक्य संघ र परिवारजनको उपस्थितिमा असाड पुर्णिमाको दिन २९ वर्षको उमेरमा कपिलबस्तुमा अवस्थित ऋषि भारद्धाजको आश्रममा राजकुमार सिद्धार्थले स्वेच्छाले महाप्रवज्यबाट भिक्षुत्व ग्रहण गर्यो । यो समाचार आसपासका राज्यहरुमा जंगलको आगो झै रातौरात फैलियो ।
सिद्धार्थ गौतमले महाप्रवज्य लिनको कारणमा फरक फरक मतहरु पनि छन् । त्यस मध्ये केही मत भन्छन कि, दिनदुखी, असक्त, रोगी, बृद्ध र मुर्दा देखेर बैराग्य उत्पन्न भयो । त्यसैका कारण रातको समयमा राहुललाई एक नजर हेरी सन्यास लिएका हुन पनि भन्दछन् । वैराग्यको सवालमा त्यो पनि महत्वपूर्ण कारण थियो । त्यसैको जगमा उभियर शाक्य संघमा छलफल हुँदा, यो परिणाम देखिएको हो । किनभने, वैराग्यको बीज उनको मनमा छदै थियो । तर, घट्नाले बीजबाट अंकुरमा परिवर्तन हुने सुनौलो अवसर दियो । जुन कुरा शाक्य संघको इतिहासले घट्नाक्रमको बलियो साक्षी दिएको छ । प्रवज्यको मूल कारणमा ‘देश त्याग’ गर्ने बाध्यात्मक अवस्थाले शान्तिको खोजिलाई तर्कसंगत र अर्थपूर्ण हुने गरी बलियो आधार दिन्छ । अध्यात्मवादले ऐतिहासिक घट्नाक्रमलाई ओझेलमा पार्न खोजेको छ । तर, यो सत्य होइन । किनभने सिद्धार्थ गौतमको जीवनलाई अध्यात्मवाद भन्दा व्यवहारिक जीवनमा अनुभव गरेर बुझ्न आवश्यक देखिन्छ ।
सिद्धार्थले ८ वर्षसम्म राजकुमारको पदभार निभाएका थिए । यस दौरान कपिलबस्तुको सीमाना भित्र रहेका प्रत्येक नगर र बस्तीको सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक र भौगोलिक अवस्थाको पूर्ण रुपमा जानकारी लिएका थिए । यस दौरान उनले कुनै दिन दुखी, असक्त, रोगी, बृद्ध र मुर्दा नदेखेकै हुन त ? यसबारेमा कुनै जानकारी नभएकै हो त ? कसैले मान्ने वा नमान्ने कुरा अलग हो । तर, यसमा कुनै बलियो तर्क छैन । मानव योनीमा जन्म लिएका ‘श्वेतकेतु बोधीसत्व’लाई आफ्नो जन्मको उद्देश्यको बारेमा पूर्ण जानकारी थियो । तर, सामाजिक मुल्य र मान्यताको आधारमा हुन सक्ने घट्नाक्रमहरुलाई साक्षी दिनु बाहेक अन्य विकल्प थिएन । त्यसैले, शाक्य कुलमा चक्रवर्ती राजा भएर एक पुस्ता शासन गर्नु भन्दा, बुद्धत्व प्राप्त गरेर, सम्पूर्ण मानव जातिको कल्याण गर्न परम् आवश्यक ठानेर महाप्रवज्य लिनु भयो ।
यसरी सिद्धार्थ गौतमले महाप्रवज्य लिए पछि पहेलो कपडामा खालि खुट्टा आश्रमबाट प्रस्थान गर्न थाले । उपस्थित जनसमुदायले आश्रु धारा बगाउदै सिद्धार्थको जय जयकार गरे ! सारथी छन्नले उनका प्रिया घोडा कन्थकलाई तयार गरे । छन्नको आग्रहमा कन्थकमा सवार भएर अनोमा नदीतिर प्रस्थान गरे । कपिलबस्तुको अन्तिम सीमाना अनोमा नदीको किनारमा पुगे पछि कन्थकलाई लिएर फर्कन छन्नलाई अनुरोध गरे ।
छन्नले नाना प्रकारका विलाप गरेर आश्रु धारा बगाउदै भने— ‘यो विधिको विडम्बना पनि कस्तो ? ऐश्वर्यको नाउँमा दरिद्रता, समृद्धिको नाउँमा भिक्षाटन, राजमहलको नाउँमा बनबास !’ यो बैराग्य भन्ने जीवन पनि कस्तो अचम्मको हो ? छन्नले मनको भाव पोख्दै थिए । सिद्धार्थले केही नबोली उनको काँधमा एक दुइ पटक थप्थपाए । मातृभुमिको माटोलाई एक पटक ढोग गरेर अनोमा नदी पार गरी कपिलबस्तुको अन्तिम सिमाना पार गरे । यहीबाट सिद्धार्थ गौतमको सत्यको यात्रा आरम्भ हुन्छ ।
आजको तेस्रो श्रृंखला यही समाप्त हुन्छ । चौथो श्रृंखलामा बुद्धत्वको खोजि कसरी भयो भन्ने विषय लिएर फेरी भेटघाट हुनेनै छ । तबसम्मलाई बिदा दिनुहोस् । बुद्धम शरणम् गच्छामी ।
चोग डीबी गुरुङ बुद्ध दर्शनको विद्यार्थी हुन् ।
5/16/2020
Hi. I’m Designer of Blog Magic. I’m CEO/Founder of ThemeXpose. I’m Creative Art Director, Web Designer, UI/UX Designer, Interaction Designer, Industrial Designer, Web Developer, Business Enthusiast, StartUp Enthusiast, Speaker, Writer and Photographer. Inspired to make things looks better.
Sarai spasta rupma bujhna paye sir hjr lai dherai2 dhanyabaad sathai 4th shrinkhala ko apexya gardaxu thank you sir.
जवाब देंहटाएं