गुरुङको मौलिक पर्व 'ठ्होत्हेँ' एक झलकः
 |
| Gurung Language & Culture. |
नमस्कार, म स्वतन्त्र लेखक चोग डीबी गुरुङ यहाँहरुलाई ‘गुरुङ स्कुल’को ब्लगमा स्वागत गर्दछु । संवत २०६९ सालमा प्रकाशित ‘तमू क्योए दे प्यक्ष्या’ नामक पुस्तकको सामग्रीहरुलाई केही संशोधन र परिमार्जन गरी, ‘गुरुङ ठ्होत्हेँ’ सामाजिक पूजा शिर्षकमा ब्लग मार्फत पाठकहरु समक्ष पुनः पस्कने प्रयास गरेको छु । गुरुङ समुदायमा यो ‘ठ्होत्हेँ’को पृष्ठभूमि र महत्व किन र कसरी रहेको छ भन्ने विषयमा यो लेख मार्फत जानकारी हुने छ । बिद्धान पाठकहरुलाई प्रस्तुत विषय वस्तुको सन्दर्भ, मर्म र भावना समय सापेक्ष रहेको भन्ने कुरा मनमा लागेमा आफन्तहरुलाई पनि शेगर गर्नु होला ।
गुरुङहरुको परम्परागत संस्कृतिमा ‘ठ्होत्हेँ’ पर्व अर्थात सामाजिक पूजाको महत्वपूर्ण स्थान रहेको छ । गुरुङ गाउँहरुमा यो पर्व उभौली र उधौली गरी दुइ पटक मनाउँने चलन छ । उभौलीको चैत्र शुक्लपक्षमा र उधौलीको सावन शुक्लपक्षमा गरिन्छ । यो ‘ठ्होत्हेँ’ पर्व मनाउँने सवालमा गुरुङहरुको आफ्नै मौलिक कारण र विशेषताहरु छन् ।
यो ‘ठ्होत्हेँ’ पर्व अर्थात सामाजिक पूजा पच्यु, ख्लेप्रेँे र लम जुनसुकै पुरोहितहरुले पनि गर्न सकिन्छ । यो पर्व शुक्लपक्षको मंगलबार पारेर आयोजना गरिन्छ । यो पूजा गर्ने दिनमा पुरोहितहरुले बिहान सामाजिक घरमा स्वस्ति शान्ति गर्दछन् । दिनमा गाउँलेहरु सबै मिलेर बाटो घाटो सरसफइ गर्ने र गाउँको सिरान र पुच्छारमा भक्योँलाको काठबाट गेट बनाएर त्यो गेटमा भाला, त्रिशुल, धनुष काँड, सिस्नु, घंगरीको काँडा, स्त्री पुरुषको लिङ्गको चिन्ह र दुइवटा भूतको पुतला बनाएर झुन्ड्याउँछन् । घंगरीको काँडा हलेर बाटो थुनेको हुन्छ ।
यसरी गाउँको शिरान र पुच्छारमा काँडा हलेर बाटो छेक्नुको अर्थ एक दिन गाउँ बारेको भन्ने हुन्छ । यसको अर्थ के हुन्छ भने कुनै पनि भूतप्रेतले गाउँलाई हानी नोक्सानी गर्न यो गेटबाट छिरेर आउन पाउँदैन वा सक्दैन भनेर आचाबाचा गरेको हुन्छ । गाउँ बार्नु भनेको त्यो दिनमा गाउँमा कुनै पनि पाहुँनाहरुलाई प्रवेश निषेध गर्नु र गाउँबाट पनि कुनै मानिसहरु घर छाडेर अन्यत्र पनि नजानु हो । गएमा पूजाबाट उपलब्धि प्राप्त हुदैन ।
यो ‘ठ्होत्हेँ’ पर्वको अवशेष तमू धीँ पोखराले जगेर्न गरेको छ । मौलिक विधिविधानमा केही फरक देखिए तापनि परिवर्तित समयको माँग र परिवेश अनुसार मौलिक झाँकी, भेषभूषा र संस्कारको झलक सहित गुरुङहरुको विशाल जनसहभागिता देख्न सकिन्छ । यसबाट मौलिक ‘ठ्होत्हेँ’ पर्व प्रति गुरुङहरुको चासो, चिन्तन, मनन् र सम्बन्धको बारेमा स्पष्ट बुझ्न सकिन्छ ।
यो ‘ठ्होत्हेँ’ पर्वको ऐतिहासिक पुष्टभूमिको बारेमा संक्षिंप्त कुरा गर्दा, आदिम कालमा साविकको मुस्ताङ जिल्लाको ठिनी गाउँमा माउरो जातिहरुको विशाल ठिनी ख्ह्याल्स थियो । त्यहाँ खदो भन्ने राजाले शासन गर्दथे । असोज महिनाको शुक्लपक्षको अष्टमीको राति राजा रानीको हत्या भयो । दरबार खाली भयो ।
राजदरबार खाली राख्न हँुदैन भन्ने मान्यता रहेकोले मन्त्री ननख्ह्रोँलाई राजा बनाइ गद्दी चढायो । गद्दी चढाएको एक महिना भित्र नयाँ राजाको पनि हत्या भयो । यसरी ठिनी ख्ह्याल्समा राजा र रानीको हत्या भएपछि हाहाकार मच्चियो । शान्ति सुरक्षा कमजोर भएकोले जनताहरु आतंकित भए । दुबै राजा र रानीको एकै तरिकाले हत्या भएको देखेर सेनापतिको तजबिजमा एउटा आयोग गठन गरेर हत्याको बारेमा अनुसन्धान थाल्यो ।
त्यस समय ठिनी ख्ह्याल्समा त्रिकालदर्शी कर्मअप नमगुरु नौ वर्ष, नौ महिना र नौ दिनसम्म गुफा बसेका थिए । नमगुरु गुफाबाट निस्कने दिनमा अनुसन्धानमा खटेको टोली गुफामा पुगेर नमलाई ढोगभेट गरी ख्ह्याल्समा तत्काल भइरहेका घटना र आतंकको बारेमा अवगत गराए ।
नमगुरुले समय चक्रको अध्ययन गरी, यी राजा र रानीहरु हेरि हेरिनसक्ने, बुझि बुझिनसक्ने अजंगको ‘अजिमो फजिमो’ भन्ने मायवी वीर मसानले मारेको हो । यो वीर मसान आफै आएका होइनन् । कुनै गुरुले साधना गरेर पठाएको हो । त्यसैले, यो वीर मसानलाई तीन आखा भएको महाप्रतापी राजाले मात्र दमन गर्न सक्दछ, गुढ रहस्या बताए ।
त्यहाँ राजा नभएको हुनाले जेठो राजसभासद्को अध्यक्षतामा राजसभा बस्यो । अनुसन्धानको टोली प्रमुखलाई राजा र रानीको हत्याको बारेमा के कति प्रगति भयो भनेर सोधेपछि सेनापतिले यी राजा र रानीहरु हेरि हेरिनसक्ने, बुझि बुझिनसक्ने अजंगको ‘अजिमो फजिमो’ भन्ने वीर मसानले मारेका हुन भनि नमगुरुको गुढ रहस्या हुबहु दोहो¥याए । उनको कुरा सुनेर सबै अचम्म भए ।
ख्ह्याल्सको संस्कार अनुसार ६, ६ महिनमा उभौली र उद्यौली ‘ठ्होत्हेँ’ गर्दा राजा र रानीको उपस्थिति हुन अनिवार्य थियो । किनभने ‘ठ्होत्हेँ’ समापन भएपछि राजाले उपस्थित जनसमूहलाई सम्वोधन गर्दै अशिमलँ दिने परम्परा रहेको थियो । आज भोलि, पर्सि गर्दै फेरी ‘ठ्होत्हेँ’ गर्ने समय आइपुग्यो । राजाको चयन गर्न राजसभा बस्यो तर, कोही पनि राजा हुन चाहेनन् । किनभने राजा हुने बित्तिकै एक महिना भित्र उनको मृत्यु निश्चित थियो । त्यसैले, सोझो, सादा र निमुखालाई फकाइ फुलाइ राजा रानी चयन गरी ‘ठ्होत्हेँ’ गरिन्थ्यो । शुक्लपक्षको अष्टमीको राती राजा रानीको हत्या हुन्थ्यो । यसरी राजा रानी सबैको एकै किसिमले हत्या हुदै रह्यो । त्यसकारण, राज्य व्यवस्था लथालिंग भएर हाहाकार मच्चियो ।
एक दिन बिहान सबेरै ठिनी ख्ह्याल्सका गोठालाहरु भेडा बाख्रा चराउँन निस्किए । चराउँदै जाँदा बाटो माथिको जौ बारीमा पुगे । जौ बारीमा भूत जस्तो अजंगको मानिस सुतिरहेको देखे । लौ, राज्यमा आतंकित गर्ने भूत त यही पो सुतिरहेछ भन्ठानेर गोठालोहरुले घट्नाको जानकारी गराए । गाउँको भलाद्मीहरुले सबै मानिसलाई भेला गराइ हतियार सहित जौ बारीमा पुगे ।
ए, तिमी को हौँ, ढगले सोध्यो ? ढगको आवाज सुनेपछि त्यो मान्छे उठ्यो र तपाइँहरु को हो ? प्रतिप्रश्न ग¥यो । तिमी को हो ? भनेर ढगले दोस्रो पटक सोध्दा म सपुmँती ख्ह्याल्सको युवराज नोच्यन हुँ । एक हप्ता अगाडि सिकार खेल्ने दलबल लिएर ख्ह्याल्सबाट निस्किएको थिए । राति अचानक ऋतु विपरीत मौसम भएर हिमपहिरो आइ सिकारी दलबल सबै बगाएर लग्यो । शौभाग्यले म मात्र भाग्न सफल भए । जौ बारी देखेपछि यही आराम गर्न बसे, भुसुक्कै निदाए छु । अहिले तपाइँहरुको चर्को हल्लाले गर्दा बिउँझिए, नोच्यनले भन्यो ।
जेठो सभासदले वास्तवमा यो मान्छे युवराज हो होइन भनेर उनको अध्ययन गर्दा, नमगुरुको गुड रहस्या स्मरण भयो । नोच्यनले भूत प्रेत र वीर मसानलाई दमन गर्न सक्यो भने हाम्रो ठिनी ख्याल्स फेरि पनि समृद्ध हुन सक्दछ । तपाइँको विचार के छ ? सेनापतिसंग सोध्यो । नमगुरुको कुरा र आजको घटनाको संयोग मिल्दो जुल्दो छ, सेनापतिले पनि सहमति जनायो ।
हे ठिनीबासी हो, हाम्रो ख्ह्याल्समा महाप्रतापी राजा नभएकाले शासन व्यवस्था लथालिङ्ग भएको छ । यो युवराज बडो सुरवीर र महाप्रतापी देखिन्छ । उनी राजा भएर भूत प्रेत र वीर मसानलाई दमन गर्न सक्यो भने, हाम्रो ख्याल्स फेरि पनि समृद्ध हुन सक्दछ । यसमा तपाइँहरुको राय के छ भनेर सोध्दा, तपाइँको विचार राम्रो छ भनेर समर्थन जनाए । ढगले नोच्यनलाई राजा हुन अनुरोध ग¥यो ।
नोच्यन राजा भएपछि, त्रिकालदर्शी कर्मअप नमलाई ठिनी ख्याल्सको राजसभामा भव्य स्वागत गरी कुलगुरुको सम्मानित स्थान ग्रहण गर्न अनुरोध गरे । नमले राजाको अनुरोध स्वीकार गरे । सभामा राजनीति, अर्थनीति र विदेशनीति सम्बन्धी विषयहरुमा छलफल भए । राजसभा उठेपछि राजा र कुलगुरु एकान्त बसेर छलफल गरे । छलफलमा तिम्रो ख्ह्याल्समा के समस्य छ, कुलगुरुले सोध्यो ।
तत्कालको समस्य भनेको ख्ह्याल्समा आतंक मचाउने हेरि हेरिनसक्ने, बुझि बुझिनसक्ने ‘अजिमो फजिमो’ भन्ने अजंगको मान्छे खाने मसानलाई कसरी दमन गर्न सकिन्छ उपाय बताइ दिनु होस्, राजाले भन्यो ।
यो ‘अजिमो फजिमो’ भन्ने अजंगको वीर मसान त्यसै उठेको होइनन् । कुनै समय ठिनी ख्ह्याल्समा नाम कमाएका झाँक्रीगुरुले वीर मसानको साधना गरेर पठाएको हो । त्यसैले, ती मसानहरुले गुरुको निर्देशन बमोजिम काम गर्दछन, कुलगुरुले भन्यो ।
यति ठुलो झाँक्रीगुरुले मसान जगाएर राजा र रानीको हत्या गर्नुको पछाडि के कारण छ ? राजाले सोधे ।
यो वीर मसानको प्रसंगमा नमिठो राजनीतिक पृष्ठभूमि लुकेको छ । पाँच वर्ष अगाडिको मात्र कुरा हो । ठिनी ख्ह्याल्समा खदो भन्ने राजा थियो । उनले कुटज्ञानमा पारंगत भएका मिक्रेँ भन्ने झाँक्रीगुरुलाई कुलगुरु पदमा नियुक्त गरेका थिए । शासन पद्धतीको सिलसिलामा कुलगुरु र राजाकोबीचमा वैचारिक मतभेद भयो । अन्तमा, राजाले शक्तिको दुरुपयोग गरेर कुलगुरुलाई पदच्युत गरिदिए । पदच्युत गरेकोमा कुलगुरुले आफ्नो अपमान भएको ठानेर तिम्रो राजवंश र ख्ह्याल्सको सर्वनास होस भनी श्राप दिएर हिमालय पर्वततिर गए । यो ‘अजिमो फजिमो’ भन्ने वीर मसान मिक्रेँ झाँक्रीगुरुको सेना हो । हिजो उनलाई शुक्लपक्षको अष्टमीको दिनमा पदच्युत गरेको हुनाले सोही दिनको प्रथम प्रहरमै आएर राजा र रानीको हत्या गरेर ख्ह्याल्समा आतंक मच्चाएको बृतान्त घटना बतायो ।
हिजो खदो राजा थियो । आज म छु । अब मेरो जिम्मेवारी भनेको शासन व्यवस्था व्यवस्थित गर्ने । ख्ह्याल्सको सीमाना सुरक्षित गर्ने । न्याय निसाफ राम्रोसंग केलाउने र जनधनको सुरक्षा गरेर ख्ह्याल्सलाई उन्नतिको पथमा अग्रसर गराउँनु हो । तर, यो वीर मसानलाई दमन नगरेसम्म कुनै पनि कामको सम्भावना छैन । त्यसैले, यसलाई दमन गर्ने उपाय बताइदिनु होस, राजाले निवेदन ग¥यो । वीर मसानलाई दमन गर्ने गुढ मन्त्र र विधिविधानको उपाए बताएर कुलगुरु फर्किए ।
कुलगुरुको सुझाव अनुसार व्यवस्था मिलाएर वीर मसानलाई बसमा पारिसकेपछि तिमी मिक्रेँ भन्ने झाँक्रीगुरुले व्यक्तिगत स्वार्थमा ख्ह्याल्सलाई तहस नहस गरी आतंक मच्चाएको हुनाले अब तिम्रो विनाश निश्चित छ भनी अग्निवाण हान्यो । अग्निवाणको तेजले वीर मसानको स्वरुपमा रहेको मिक्रेँ झाँक्रीगुरुको असली रुप प्रकट भएर मृत्यु भयो । झाँक्रीको मृत्यु भएपछि दोबाटोमा लगेर दफन गरियो ।
यो परम्परा ठिनी ख्ह्याल्समा वर्षेणी दोहोरिदै आयो । कालन्तरमा यसले संस्कारको रुप लियो । गुरुङहरु जहाँ जहाँ बसाइ सर्दै गए पनि ‘ठ्होत्हेँ’को अवशेष जिवितै रहेको छ । यो पर्वको अवशेष तमूधीँ पोखराले विशाल जनसमुहको सहभागितामा आयोजना गर्ने ‘ठ्होत्हेँ’ पर्वले प्रमाणित गर्दछ । यो ‘ठ्होत्हेँ’ भन्ने शब्द अपभ्रंश भएर ‘ठोँडे वा ठोँढे’ जे भनिए तापनि मुल भावमा अन्तर छैन । तमू धीँ पोखराको कार्यक्रमले निरन्तरता पाउन ।
गुरुङ ‘ठ्होँत्हेँ’ पर्वको वारेमा प्रस्तुत गरिएको गुरुङ भाषाको सामाग्रीहरु तपाइँलाई कस्तो लाग्यो ? कति सान्दर्भिक छ ? कहाँ के परिमार्जन गर्न आवश्यक छ ? लेखन शैलि र विषयगत प्रस्तुतिमा रहेको कमि कमजोरीहरुलाई बिद्धान पाठकहरुले मन खोलेर सल्लाह र सुझाव सहित प्रतिकृया लेख्नु होला । तपाइँको प्रतिकृया महत्वपूर्ण हुनेछ । लेखक ।
चोग डीबी गुरुङ भाषा, साहित्य, संस्कृति र बुद्ध दर्शनको विद्यार्थी हुन् ।
3/28/2020
 |
| Gurung Language & Culture |
Hi. I’m Designer of Blog Magic. I’m CEO/Founder of ThemeXpose. I’m Creative Art Director, Web Designer, UI/UX Designer, Interaction Designer, Industrial Designer, Web Developer, Business Enthusiast, StartUp Enthusiast, Speaker, Writer and Photographer. Inspired to make things looks better.
ज्यादै खुशी लाग्यो यो ट्होत्हेँ बारे धेरै बुझ्न पाएँ यहाँ हरु सम्पुर्णलाई धन्यवाद।
जवाब देंहटाएं